تاریخچه استفاده از گیاهان دارویی

فسیل های کشف شده گیاهان به 3/2 میلیون سال پیش برمی گردد. این گیاهان اساس زندگی جانوران و انسان را در کره زمین امکان پذیر ساخته اند. گیاهان انرژی و عناصر سازنده بدن همچنین ویتامین های تنظیم کننده متابولیسم و مواد موثر دارو را فراهم می کنند.
استفاده از گیاهان به عنوان دارو با تاریخ بشر همزمان بوده است. در حفاری های 60000 ساله در عراق شواهدی مبنی بر اینکه انسان نئابه ندرتل، هشت گیاه دارویی از جمله افدرا و ختمی را مورد استفاده قرار داده است.
با سقوط تمدنهای باستانی بسیاری از اینگونه شواهد نابود شده اند با این وجود برخی شواهد به جای مانده است. در برخی از تمدن ها مانند هندو از این گیاهان به عنوان گیاهان مقدس یا در فرهنگ یونان به عنوان روح یا روان یاد شده است.
با ظهور تمدن های سه هزار ساله پیش از میلاد در مصر، خاورمیانه و هند و چین ، کتاب هایی در خصوص گیاهان دارویی از جمله “papyrus egyptain eber “ نوشته شدند. در عصر هومر کشور مصر سرزمینی غنی از گیاهان دارویی و سمی به شمار می رفت، برای مثال از روغن کرچک به عنوان مسهل، از پوست انار برای رفع کرم و ... استفاده می شد. در کتاب مقدس تورات به برخی از گیاهان مفید اشاره شده و حتی رساله هایی را به حضرت سلیمان نسبت داده ان که در آنها از گیاهان دارویی گو ناگون نام برده شده است.
کشور دیگری که در این زمینه دارای پیشینه ای بسیار و در واقع حافظ این علم بوده، هندوستان است. در کتاب های قدیمی هندو ها مانند "وداس"، "کاراکا" یا " کاراکا سام هیستا" متعلق به 700 سال پیش از میلاد شرح درمانی 500 گیاه و در کتاب دیگری به نام "ساسروتا" شرح اختصارات 700 گیاه آمده است.
از قدیمی ترین کتاب های درمانی چینی ها ، متعلق به 2800 سال پیش از میلاد، کتاب زرد امپراتوری به نام "طب داخلی سنتی" را می توان نام برد که در آن به بیش از 100 گیاه و خواص آنها اشاره کرده است. نکته جالب آن است که چنانچه شخص بیمار به روح یا ارواح اعتقاد داشته، مداوا نمی شده است!!
یونانی ها هم از این علم بی بهره نبوده اند. بقراط دانشمند بزرگ و طبیب مشهور یونانی ارزش زیادی برای گیاهان دارویی قائل بوده است. جالینوس از پزشکان معروف یونان در قرن اول میلادی، نخستین کتاب پزشکی را با عنوان"موضوع طب" نوشت که در آن از 600 گیاه دارویی نام برده شده است.
ایرانیان از دیرباز و حتی پیش از دیگران در زمینه شناخت گیاهان دارویی و کاربرد درمانی آنها از دانش پیشرفته ای برخوردار بوده اند و گواه این مدعا، مدارک به جا مانده از نیاکان و ازاین جمله کتاب باستانی"اوستا"ست. در "وندیداد" یکی از پنج کتاب تشکیل دهنده اوستا ، بخش های پر شماری به گیاه درمانی، معرفی گیاهان دارویی و کاربرد آنها اختصاص یافته است. انتخاب اسامی افراد به نام های نسترن، سوسن و... که برگرفته از این منابع بوده نشان از پیشینه و عمق نفوذ فرهنگی آن در زندگی مردم ایران بوده است.
بعد از اسلام متاسفانه به علت چپاول ایران مخصوصا در زمان حمله مقول ها اسناد زیادی در دست نسیت ولی در قرون 8 تا 10 میلادی دانشمدانی چون ابن سینا، زکریای رازی و... دانش درمان با این گیاهان را رونق دادند و کتاب های معروفی چون"قانون" یا "الحاوی" را تالیف کردند.در قرن سیزدهم ، ابن بیطار پژوهش های فراوانی در مورد خواص دارویی گیاهان انجام داد و خصوصیات بیش از 1400 گیاه دارویی را در کتابی که از خود بر جای گذاشته، یاد آور شده است. جرجانی طبیب نامدار قرن ششم ایران، در کتاب "ذخیره خوارزمشاهی" به شناخت گیاهان و مواد سمی و روش درمان با آنها اشاره کرده است.
پیشرفت اروپاییان در استفاده از گیاهان در قرن هفده و هجده میلادی ، ابعاد وسیعی به خود گرفت و از قرن نوزدهم کوششهایی همه جانبه برای استخراج مواد موثره از گیاهان دارویی و تعیین معیارهای معینی برای تجویز و مصرف آنها شروع شد.
در سال1949،مائوتستونگ(رهبر چین) طبابت با گیاهان دارویی را رایج کرد و این روش درمان به وسیله سازمان بهداشت جهانی (who) در سال 1960 مورد تایید قرار گرفت. در سال 1962 در کشور انگلستان حادثه ای ، ناشی از آثار مصرف داروهای شیمیایی ( قرص تالیدومید) در دوران حاملگی مادران، رخ داد که طی آن تولد 3000 نوزاد ناقص الخلقه شد و توجه افکار عمومی را به طب سنتی و گیاهان دارویی موجب شد.
کوشش های آن زمان تا به امروز هم ادامه یافته و در حال حاضر نیز با سرعت هر چه بیشتر به پیش می رود.اکنون با در دست داشتن نتایج آزمایشات و تحقیقات ، با اطمینان می توان به تشریح و تفصیل علمی مزایای موجود در مواد موثره گیاهان دارویی در رابطه با انسان و حیوانات پرداخت.
در حقیقت امروزه درباره روند متابلیسمی تشکیل مواد موثره موجود در گیاهان تحت فرایندهای خاص زیست محیطی و تاثیر مواد مذکور بر انسان و حیوانات، اطلاعات بسیاری وجود دارد وجنبه های مختلف استفاده از مواد مذکور تنوع روز افزون دارد.
از این روست که نسبت به زمانهای گذشته که تعداد کمی از گیاهان به عنوان گیاهان دارویی شناخته می شدند امروزه به تعداد این گیاهان رفته رفته افزوده می شود.البته برخی گیاهان که قبلا به عنوان گیاه دارویی بودند امروزه در این دسته گیاهان جای نمی گیرند.

منابع:
1)مجنون حسینی ن. و دوازده امامی س.1386 . زراعت و تولید برخی گیاهان دارویی و ادویه ای. انتشارات دانشگاه تهران
2)امید بیگی ر.1384 . تولید و فرآوری گیاهان دارویی جلد اول. انتشارات آستان قدس رضوی

جمع آوری : مجتبی توکلی دانشجوی کارشناسی زراعت و اصلاح نباتات85

در پست های بعدی به بحث بیشتر درمورد گیاهان دارویی و همچنین معرفی گیاهان دارویی خواهیم پرداخت.